Erkən seçkilər nəticəsində liberal islahatların və çoxvektorlu xarici siyasətin tərəfdarı olan islahatçı Məsud Pezeşkian İranın yeni Prezidenti oldu. Seçki kampaniyası zamanı o, qadınlara və milli azlıqlara daha böyük azadlıqların təmin edilməsinin zəruriliyindən danışıb, həmçinin ABŞ və Qərb ölkələri ilə sanksiyaların ləğvi ilə bağlı dialoqun mümkünlüyünü söyləyib. Eyni zamanda, bəzi KİV-lər Rusiya-İran münasibətlərində mümkün soyuqlaşmadan yazmağa başlayıblar.

Rusiyalı tarix elmləri namizədi, Rusiya Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunun Şərq Mədəniyyəti Mərkəzinin rəhbəri, politoloq Lana Ravandi-Fədai “Lenta.ru”ya müsahibəsində Pezeşkianın hakimiyyətə gəlməsinin ölkə üçün nə demək olduğunu, onun daxili və xarici dövlətlərlə siyasətində hansı yol tutmaq niyyətində olması barədə fikirlərini səsləndirib.

– İranda keçirilən seçkilərdə islahatçı Məsud Pezeşkian qalib gəldi. Pezeşkian kimdir?

– Pezeşkian 1954-cü ildə Mehabad şəhərində anadan olub. Qərbi Azərbaycan vilayətinin paytaxtı, azərbaycanlı-kürd əhalisinin qarışıq yaşadığı şəhərdir. Türk əsillidir. İxtisasca ürək cərrahıdır. Üstəlik, İraqla müharibə zamanı hərbi həkim işləyib, tez-tez cəbhəyə gedib.

1994-1999-cu illərdə Pezeşkian Təbriz Tibb Universitetinin rektoru olub. Onun ilk ciddi siyasi vəzifəsi 1997-2001-ci illərdə Məhəmməd Hatəminin islahatçı hökumətində səhiyyə nazirinin müavini olmaq olub. Həmin hökumətin tərkibində 2001-2005-ci illərdə səhiyyə naziri vəzifəsində çalışıb.

Bundan sonra o, beş dəfə İran Parlamentinə deputat seçilib. 2016-2020-ci illərdə (mərkəzçi praqmatik Həsən Ruhaninin hökuməti altında) parlament sədrinin birinci müavini vəzifəsində çalışıb.

– Onun qələbəsindən sonra İranda nə dəyişə bilər?

– İranda daxili siyasi həyatın əhəmiyyətli liberallaşması həqiqətən də baş verə bilər. Məsələn, qadın geyimlərinə nəzarətin zəifləməsi, yeni müstəqil medianın yaranması və müəyyən mövzuların müzakirəsinə qoyulan qadağanın aradan qaldırılması kimi. Milli azlıqların hüquqları da ciddi şəkildə genişləndirilə bilər. Yeni Prezident məktəblərdə fars dili ilə yanaşı azlıqların dillərinin də tədrisinin, həmçinin yerli ədəbiyyatın tədrisinin, yerli dillərdə mətbuat və kitab nəşrinin inkişafının tərəfdarıdır. Əgər bütün bunlara nail olmaq mümkün olsa, o zaman İranda etiraz əhval-ruhiyyəsinin səviyyəsi xeyli azalacaq və məsələn, 2022-ci ildə müşahidə olunduğu kimi, belə intensiv kütləvi etirazlar olmayacaq.

– İran Prezidenti fiquru bu ölkədə nə dərəcədə əhəmiyyətlidir?

– Daxili və xarici siyasətdə əsas səlahiyyətlər təbii ki, Ali Dini Lider Əli Xamneinin əlində cəmləşib. Bu, ömürlük vəzifəsinə seçilən, ən yüksək kürsüdə olan şəxsdir. Ölkənin daxili və xarici siyasətinin əsas istiqamətlərini müəyyən edən Ali Dini Liderdir. Rəhbər dəyişməyincə, başqa sözlə, ölkənin daxili və xarici siyasətində köklü dəyişiklik olmayacaq. Prezident İran siyasi sistemində yalnız ikinci şəxsdir.

– Bəs İran Prezidentinin funksiyası tam olaraq nədir?

– Prezident ilk növbədə ölkəni beynəlxalq arenada təmsil edir. Lakin o, bir sıra mühüm spesifik səlahiyyətlərə də malikdir. Məsələn, Prezident hökuməti təyin edir (parlament tərəfindən təsdiq edildikdən sonra), həmçinin əyalət qubernatorlarını da təyin edir. Prezidentin ritorikası ölkədəki daxili siyasi atmosferə ciddi təsir edir, məmurlar Prezidentin çıxışlarını dinləyirlər. Əgər Prezident, məsələn, islahatçı Məhəmməd Hatəminin etdiyi kimi, daim liberallaşmaya ehtiyac olduğunu bəyan edirsə, elita onu dinləyir və zaman keçdikcə cəmiyyət üzərində nəzarət faktiki olaraq zəifləyir.

– Pezeşkianın Ali Dini Liderlə necə münasibət quracağı artıq məlumdurmu?

– Məsud Pezeşkian ilk açıqlamasında deyib ki, Xamenei ilə ziddiyyət təşkil etmək fikrində deyil və əsas məsələlərdə ona tabe olmağa hazırdır. Əvvəlki prezidentlər də ümumən dini rəhbərə sadiq idilər, baxmayaraq ki, Məhəmməd Hatəmi o vaxt bəzən “ümumi xətt”dən əhəmiyyətli dərəcədə kənara çıxırdı, daha böyük liberallaşmaya doğru gedirdi. Amma o, ən əsas məsələdə rəhbərlə ziddiyyət təşkil etmədi.

Hazırda ölkə rəhbərliyi üçün əsas məsələ dövlətin dinlə qırılmaz əlaqəsi, İsraillə diplomatik münasibətlərin yolverilməzliyi, geyimdə və gündəlik həyatda islami məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasının mümkünsüzlüyüdür.

– Ümumiyyətlə, İran Prezidenti Tehranın xarici siyasətində hansı rol oynayır?

– Xarici siyasətin əsas konturlarını dini rəhbər müəyyən edir. Amma səfərlər edən Prezidentdir və dünyanın aparıcı mediasının diqqət mərkəzində olan Prezidentdir. O, qarşıdurma bəyanatları deyil, güzəştə getsə və ölkənin maraqlarını bacarıqlı və effektiv şəkildə müdafiə edərsə, İranın dünyadakı nüfuzunu əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldə bilər.

Ona görə də deyə bilərik ki, dünya İranı təbii ki, Prezidentin bəyanatları prizmasından qəbul edir ki, dünya əhalisinin əksəriyyəti siyasi sistemin incəliklərinə bələd deyil. Belə bir təəssürat yaranır ki, prezident İranda əsas məmurdur. Baxmayaraq ki, reallıqda belə deyil.

Nümunə olaraq bir tərəfdən Məhəmməd Hatəminin, digər tərəfdən isə Mahmud Əhmədinejadın siyasətini göstərmək olar.

Məhəmməd Hatəmi Prezident olduğu dövründə Qərbdə, xüsusilə Avropa İttifaqında, eləcə də 2001-ci ildə səfərdə olduğu Rusiyada İran haqqında təəssüratları xeyli yaxşılaşdıra bilmişdi. Mahmud Əhmədinejad dövründə isə əksinə, İran Qərblə tamamilə əlaqələri kəsdi. Baxmayaraq ki, təbii ki, Qərbin İranı özünə tabe etmək istəyinə və Qərb elitasının özlərinin bu ölkəyə qarşı qeyri-dost addımlarına göz yummaq olmaz. Rusiya ilə münasibətlər də müəyyən dərəcədə mürəkkəbləşmişdi. Burada müəyyən yanlış hesablamalar, prezidentin həddən artıq sərt və qarşıdurma xarakterli bəyanatları da rol oynayıb.

– Xarici siyasətdə Pezeşkiandan nə gözləmək olar?

– Biz başa düşməliyik ki, Pezeşkian balanslaşdırılmış və çoxvektorlu xarici siyasətin tərəfdarıdır. Bu o deməkdir ki, İran Qərb dünyası ilə münasibətlərini mümkün qədər yaxşılaşdıracaq, eyni zamanda, Rusiya, Çin, Hindistan və Avrasiyanın digər əsas ölkələri ilə münasibətlərini pisləşdirməyəcək. Bununla belə, Qərb onunla münasibətləri yaxşılaşdırmaq istəyən ölkələrdən müəyyən güzəştlər tələb etməyə meyllidir. Ona görə də gözləmək olar ki, İranın Rusiya və Avrasiya ölkələri ilə münasibətlərinin inkişafı ən azı yeni Prezidentin hakimiyyətinin əvvəlində səngiyəcək. Əgər ABŞ-da keçirilən prezident seçkilərində respublikaçılar qalib gəlsələr, yeni Prezident sadəcə olaraq onlarla münasibətləri yaxşılaşdıra bilməyəcək. Respublikaçılar, xüsusən də Donald Tramp İslam rejimini qəbul etmir və İranı hər cür sanksiyalarla boğmaq siyasətinin tərəfdarıdır. Bu halda Pezeşkian növbəti sanksiyaların mənfi təsirini azaltmaq üçün Rusiya və Çinlə münasibətləri aktiv şəkildə inkişaf etdirməyə davam etməli olacaq.

– Pezeşkianin qalib gəlməsi Qəzza zolağındakı münaqişəyə necə təsir edə bilər?

– Pezeşkianın bütün aparıcı İran siyasətçiləri kimi İsrailin Qəzzaya hücumlarını pisləyəcəyini, lakin mərhum Prezident İbrahim Rəisidən daha az sərt bəyanatlar verməsini gözləmək olar. Mənə elə gəlir ki, yeni Prezident apreldə olduğu kimi, İsraili birbaşa atəşə tutmaq kimi hərəkətlərdən imtina edəcək, münaqişənin həlli üçün diplomatik üsullar tapmağa çalışacaq./ayna.az