Yohan Heyzinqin “Oynayan İnsan”ı – resenziya
Yohan Heyzinq (1872-1945) – Leyden Universitetinin rektoru və mədəniyyətşünaslığın banilərindən biridir. Heyzinqin elmi fəaliyyəti öz dövrünü uzun müddət geridə buraxan müharibələrarası dövrə düşdü. Çox sevdiyi Renessans ruhunda ardıcıl humanist olaraq qalan Heyzinq universiteti nasist nümayəndə heyətlərindən müdafiə etdi və faşist partiyalarının sıralarına qoşulan köhnə dostları ilə münasibətlərini kəsdi. Kitabda keçən “fair play” ifadəsi onun müəllifinə də aiddir.
Mədəniyyətin oyun elementinin klassik tədqiqatı.
Homo ludens, 1938-ci ildə nəşr olundu. Bu əsər iki müharibənin kəsişməsində bir cəmiyyət üçün universal barışıq məkanının təhlilidir. Kitab 1919-cu ildə nəşr olunan “Orta əsrlərin payızı”ndan sonra yazılmışdır. Bu əsərlərin hər ikisi mütləq bütövlükdə oxunmağa layiqdir və heç bir təkrar hekayə Heyzinqin kitablarını əvəz edə bilməz, lakin bu, oxucunun bu addımı atmağa qərar verdiyi məqama çevrilə bilər.
Oyun xüsusiyyətləri
Heyzinq iddia edir ki, “oyun hər hansı bir mədəniyyətdən əvvəl mövcuddur, onun üzərində gəzir”, hər hansı bir mədəniyyət bir oyun kimi mövcuddur, “oynanır”. Müəllifin fikrincə, növümüzün eyni dərəcədə vacib və müəyyənedici funksiyasına işarə edən “oynayan adam” termini buradan gəlir (homo faber).
Oyun biologiya, məntiq və ya etika ilə müəyyən edilməyən bir funksiyadır. Üstəlik, təkcə insanlar deyil, heyvanlar da oynayır. Oyunun nə olduğu sualına cavab vermədən araşdırma aparmaq mümkün deyil. Formaların müxtəlifliyi ilə istənilən oyunu bir neçə vacib amil birləşdirir: qaydalar, xüsusi məkan-zaman şərtləri və həzz. Heyzinq aşağıdakı tərifi təklif edir: “Forma nöqteyi-nəzərindən oyunu qeyri-real kimi reallaşdırılan, gündəlik həyatla bağlı olmayan və buna baxmayaraq, oyunçunu tamamilə ələ keçirməyə qadir olan bir növ sərbəst fəaliyyət adlandıra bilərik; hər hansı bilavasitə maddi maraq və ya fayda ilə şərtlənməyən; xüsusi ayrılmış məkan və zamanda, nizamlı şəkildə və müəyyən qaydalara uyğun olaraq baş verən. Demək olar ki, hər hansı bir oyun fəaliyyətinə xas olan və oyunun xüsusiyyətlərini, komandaların və icmaların formalaşmasını birləşdirən rəqabət elementini ayrıca qeyd etmək lazımdır.
Oynaq və ciddi arasında adi qarşıdurma yalnız abstraksiya kimi mövcuddur. “Ciddinin semantik məzmunu oyunun inkarı ilə müəyyən edilir və tükənir. Oyunun semantik məzmunu, əksinə, heç bir şəkildə qeyri-ciddi anlayış vasitəsilə təsvir olunmur və tükənmir. Ciddilik oyunu istisna etməyə meyllidir, oyun isə asanlıqla ciddi şeyləri ehtiva edir.
Oyun müxtəlif dillərdə
Bütün xalqlar heyrətamiz dərəcədə oxşar şəkildə oynamış və oynayırlar ki, bu da Heyzinqi oyunun əlavə məhsul olmadığı, mədəniyyətin sələfi olması fikrinə gətirir; lakin hər dildə oyun ideyasını ifadə etmək üçün hərtərəfli konsepsiya yoxdur.
Müasir dillərdə oyun anlayışı o qədər universal olub ki, həm musiqi, həm də söz oyunlarına, idmana, sosial və təbiət hadisələrinə uyğun gəlir. Beləliklə, qədim yunan dilində uşaqların əyləncəsi ilə əlaqəli xüsusi bir şəkilçi var: “Bu şəkilçinin tam müstəqilliyində oyun anlayışının son sadələşdirilməsi artıq simvolik olaraq ifadə olunur.” Eyni zamanda, bizim də oyun adlandırdığımız idman turnirləri təsvir olunmur. Onlar yunanların həyatının mühüm hissəsini təmsil edirdilər və rəqabət və mübarizə üçün ayrıca bir termin – “aqon” ilə təsvir edilmişdir.
Sanskrit dilində oyunun dörd əsas kökü var. Onlar adi mənadan əlavə, təbiət hadisələrinə (küləyin oyunu, dalğaların oyunu) və hərəkətə aid edilirlər. Çin dilində oyuna istinad etmək üçün istifadə olunan iki anlayış var ki, bunlardan biri semantik olaraq insanın özünü diqqətlə sərf etdiyi fəaliyyətlərə, lakin diqqətsizlik (“imtahan”, “muncuqları axtarmaq”, “ay işığından həzz almaq”) istiqamətləndirir, digəri isə rəqabət anlayışını yunanlarla müqayisə etmək olar. Yapon dili daha yüksək statuslu şəxslərə münasibətdə nəzakətli nitq mənasını verən oyun dili anlayışı ilə işləyir. Bu, yəqin ki, “yüksək rütbəli insan elə bir yüksəklikdə görünür ki, onun hərəkətləri yalnız özünün arzuladığı həzzdən irəli gəlir”. Semit dillərində (ərəb, suriyalı, ivrit) oyun anlayışı gülüş anlayışı ilə, bəzən musiqi ilə sıx bağlıdır. Latın dili, yuxarıda qeyd olunan bütün dillərdən fərqli olaraq, müxtəlif törəmələrin köməyi ilə oyun davranışının bütün sahələrini əhatə edən tutumlu “ludus” anlayışından istifadə edir.
Oyun, bayram və müqəddəs ayin
Bayram, oyun kimi, gündəlik həyatın sona çatdığını bildirir. Arxaik mədəniyyətlərdə bayramlar mistik kultun bir hissəsidir, lakin oyunlar da onlara yad deyil – məsələn, qədim yunan Dionysius, teatr tamaşaları ilə müşayiət olunurdu. Bu oyunlar olduqca ciddi və təbiətcə həqiqətən müqəddəsdir – Kvakiutl qəbiləsindən bir hindlinin onu bayram üçün maska hazırlayarkən tutan qızını öldürdüyü məlum bir hadisə var. Vəhşi şüur ifa olunan kulta batmağa, oyunun qaydalarına səmimiyyətlə inanmağa və tamamilə qəbul etməyə meyllidir. O, uşaq kimi, üzündə maska olan xarakterlə eyniləşdirilir.
Kütləvi və ya tək yarışmalar erkən mədəniyyətlərin ayrılmaz elementidir. Aqon günahsız və hətta komik bir rəqabət formasını ala bilər və ya qanlı döyüş ola bilər – hər hansı bir mübarizənin mərkəzində oyun elementi dayanır. Cəsarətinizi, dözümlülüyünüzü, gücünüzü, zəkanızı, bəlağətinizi və hətta səxavətinizi sübut etməli olduğunuz sahə özünəməxsus sərt qaydaları olan oyun sahəsidir. Qədim Yunanıstan miflərinin, Mahabharata, Nibelunqların Mahnısının bir çox qəhrəmanlarının hiyləgərliyin köməyi ilə yarışlarda qalib gəlməsinə baxmayaraq, onlar oyun qaydalarını pozan oyunçulara çevrilmirlər, ancaq yarışları təyin edirlər. hiyləgərliyi mübarizə predmetinə çevirən yeni istiqamət.
Huizinga artıq adı çəkilən Kvakiutl qəbiləsinin adətinə – potlatch adlanan səxavət yarışına xüsusi diqqət yetirir. İki ev arasındakı bu mübarizə hədiyyə mübadiləsindən ibarətdir, burada hər biri digərini ötməyə çalışır və sahibinin öz əmlakının rəqiblə “yarışaraq” məhv edilməsində kulminasiya nöqtəsinə çatır. Bənzər “şöhrət və şərəf oyunları” bir çox digər arxaik mədəniyyətlərdə də mövcuddur və bəzi xalqlar arasında “hula yarışmaları” və ya “öyünən duellər” formasını alır.
“Oynayan İnsan”ın Azərbaycan dilində çap olunmasını mədəniyyətimiz üçün ciddi hadisə sayıram. Bundan əvvəl Alatoran Yayınlarında nəşr olunmuş Yohan Heyzinqin “Orta əsrlərin payızı” əsəri ilə birlikdə oxunmasını tövsiyyə edirəm
Həmid Piriyev