Kollektiv Təhlükəsizlik üzrə Müdafiə Təşkilatının (KTMT) İrəvan sammiti təşkilatın tarixinə ən böhranlı tədbir kimi düşdü. Təşkilatın tarixində bir sıra çətinliklərin olması barədə bir qədər əvvəl məlumat verilib. Bunlar Rusiya və Qazaxıstan arasında Ukrayna səfiri ilə bağlı fikir ayrılıqları, sanksiyalar və paralel idxal fonunda iqtisadi risklər və Emoməli Rəhmonun çıxışı və KTMT-nin iki üzvü – Qırğızıstan və Tacikistan arasındakı münaqişədir. Bunlar birdəfəlik hərəkətlər olsaydı, o zaman heç bir sual olmazdı. Amma biz görürük ki, Avrasiya inteqrasiyası sistemli böhran yaşayır. Üzv ölkələr arasında razılaşdırılmış xarici siyasət yoxdur.

Böhranın daha bir sübutu İrəvanda keçirilən sonuncu sammitdə Ermənistanın baş nazirinin həmkarlarını “Azərbaycan təcavüzü”nü dəstəkləmədiklərinə və müdafiə etmədiklərinə görə sərt tənqid etməsi olub. Söhbət 2021-ci ildə sərhəd münaqişələrindən gedir. Ermənistan tərəfi hesab edir ki, Azərbaycan onun ərazilərini tutub. Paşinyan isə digər tanınmış erməni siyasətçiləri kimi hesab edir ki, Rusiya və KTMT-nin digər üzvləri – Qazaxıstan, Tacikistan, Qırğızıstan və Belarus Ermənistana kömək etməlidir. Yəni KTMT-nin kollektiv təhlükəsizliyinə uyğun olaraq faktiki olaraq Azərbaycana müharibə elan edilməlidir.

Lakin reallıqda nə Rusiya, nə də digər üzvlər Ermənistanı dəstəkləmir. Ona görə də Nikol Paşinyan bu sammitdə İrəvanda KTMT Şurasının Bəyannaməsini imzalamaqdan imtina etdi. Təşkilatın dəqiq mövqeyinin olmaması nəinki KTMT-nin müttəfiqlik öhdəliklərindən imtina etməsi demək ola bilər, həm də Azərbaycan tərəfindən “KTMT-dən Ermənistana qarşı növbəti təcavüz üçün yaşıl işıq kimi” şərh oluna bilər”, – Paşinyan bildirib. Bu addım bir tərəfdən Ermənistanla blokun digər üzvləri arasında ciddi parçalanmanın mövcudluğunu göstərir, digər tərəfdən KTMT-nin reputasiyasına xələl gətirir. Rusiya və Belarusun Qərbin güclü təzyiqi altında olduğu bir şəraitdə bu cür parçalanmalar təbii ki, yaxşı heç nəyə gətirib çıxarmır. NATO-da Rusiyanın Cənubi Qafqazvə postsovet məkanında mövqelərinin zəiflədilməsi illüziyası ola bilər.

Eyni zamanda, problemlərin kökünə də göz yummağa dəyməz, çünki Paşinyanın KTMT ilə bağlı fikirləri təcrid olunmuş fikir deyil. Demək olar ki, respublikanın bütün siyasi elitası Rusiyadan qəzəblidir. Ermənistanda Moskvanın Qarabağ müharibəsi və onun ardınca Azərbaycanla sərhəddə baş verən atışmalarla bağlı mövqeyinə görə Rusiyaya qarşı etirazlar var. Sual yaranır – Rusiya, Qazaxıstan və başqaları müttəfiqlərini sadəcə olaraq “atdılar”? Yoxsa burada başqa bir şey var?

Bəli, ilk baxışdan hamı başa düşür ki, Azərbaycan da Rusiya üçün müttəfiqdir. İqtisadi baxımdan Azərbaycan həm Rusiya, həm də Belarus və ittifaqın digər üzvləri üçün daha cəlbedicidir. Bakı Rusiya üçün tranzit imkanı, Şimal-Cənub layihəsinin mühüm həlqəsi, enerji tərəfdaşıdır. Belarus üçün neft tədarükçüsü, Qazaxıstan və Qırğızıstan üçün isə əslində qardaş türkdilli ölkədir. Azərbaycanı Qazaxıstanla da Yeni İpək Yolu və enerji təchizatı sahəsində əməkdaşlıq bağlayır. Bütün bunlar vacibdir, amma təkcə iqtisadiyyatda deyil.

Rusiya, Qazaxıstan, Belarus, Qırğızıstan və Tacikistanın ərazi məsələlərində dəqiq mövqeyi var. Onlar qanuni və rəsmi olaraq Qarabağı Azərbaycanın bir hissəsi hesab edirlər. Əgər Qarabağın daxilində atışmalar gedirsə, o zaman KTMT və Rusiya müdaxilə etməyəcək. Təbii ki, Rusiya sülhməramlılarına birbaşa hücum olmasa. Sərhəd atışmalarına gəlincə, onlar sərhədlərin delimitasiyası aparılmadığından baş verir. Dəqiq tərif olmasa da, Ermənistan və ya Azərbaycanın 1-5 km radiusda hər hansı bir yerə qoşun yeritməsinin işğal olub-olmaması barədə dəqiq qiymət vermək çətindir. Bundan əlavə, daha qeyri-rəsmi məqam da var. Əgər Ermənistan Azərbaycanın bütövlüyünü tanımırsa və öz ordusunu Qarabağdan çıxarmayıbsa, əslində onun ərazilərini işğal etmək iddiasının heç bir çəkisi yoxdur.

Beləliklə, bütün bu məsələlər və Ermənistanın KTMT-dəki davranışı bu və ya digər şəkildə Qarabağ məsələsinə əsaslanır. 2020-ci ildən sazişin bütün bəndləri yerinə yetirilməyənə qədər insidentlər baş verəcək, Ermənistan KTMT-dən küsəcək, blok böhran yaşayacaq. Prinsipcə, bu cür fikir ayrılıqları digər alyanslarda da az deyil. Klassik misal NATO-nu göstərmək olar, burada Türkiyə və Yunanıstanın mübahisəli adalar üzərində mübahisə etdiyi, Fransa və İtaliyanın Liviyada təsir dairəsini bölə bilməməsidir. Ancaq başqalarının daha yaxşı olmadığı ilə özünüzü əyləndirmək bir seçim deyil. KTMT ölkələri, xüsusən də Rusiya Avrasiya inteqrasiyasında parçalanma əlamətlərini aradan qaldırmaq üçün səy göstərməlidir. Əgər bu edilməsə, Ermənistanın ittifaqdan çıxması ilə bağlı spekulyasiyalar reallığa çevrilə bilər.